Tanuki-Anime

Wojna, jako szeroko pojmowany akt zniewolenia, przelewu krwi i działań zbrojnych, została niejednokrotnie przedstawiona na kartach historii, literatury czy filmu. Obrazy ścierających się armii, głodujących ludzi bądź ginących istnień utrwaliły się w naszych głowach jako przedstawienie jednej z największych zbrodni. Podobne podejście do tego jakże ważnego i trudnego tematu, jakim jest wojna, prezentuje Isao Takahata, autor poruszającego i pouczającego filmu Grobowiec świetlików.

Historia jest osadzona w realiach drugiej wojny światowej, w Japonii. Tam też wiele osób musi codziennie ukrywać się i nasłuchiwać dźwięku alarmu, ostrzegającego przed nadejściem kolejnych nalotów. Podczas jednego z takich ataków ginie matka nastoletniego Seity i jego siostry, małej jeszcze Setsuko. Po tym tragicznym zdarzeniu bohaterowie muszą skorzystać z pomocy dalekiej rodziny, która ostatecznie nie okazuje się tak przychylna, jak być powinna. Narasta konflikt, doskwiera brak jedzenia. Środków na życie zaczyna brakować, a atmosfera robi się coraz bardziej napięta. Mający już tego wszystkiego dość Seita postanawia przenieść się do jednego z leśnych schronów i tam zamieszkać wraz z siostrą. Oboje cieszą się „wolnością” i „swobodą”, ale ich problemy z żywnością i pieniędzmi narastają. Zaczyna się walka o byt, rosnąca desperacja pogłębia się, a nic nie wskazuje na to, aby miało być lepiej.

Grobowiec świetlików to dogłębnie poruszający i skłaniający do refleksji film, ukazujący realia panujące podczas wojny. Eksponuje masę uczuć poszczególnych istnień ludzkich. Warto wspomnieć, że całość nie skupia się na przedstawieniu wojny jako masowej zgłady, z której nie potrafilibyśmy odczytać tych najważniejszych przekazów. Autor ukazuje cierpienia i zmagania, z jakimi borykają się poszczególne jednostki. Dzięki takiemu przedstawieniu sprawy jesteśmy w stanie chociaż trochę poczuć to, co czuli bohaterowie filmu i jeszcze lepiej ich zrozumieć. Całość ma na celu przedstawienie skrajnych uczuć, różnych charakterów i postaw. Niejasności, rozterki i łamany kodeks moralny, doskonale ukazują, jak destrukcyjny wpływ na człowieka ma wojna. Seita jako nastoletni chłopak traci rodziców, znikąd nie ma pomocy, a do tego musi opiekować się młodszą siostrą. Odejmuje sobie od ust, jest zmuszony nawet kraść. Nie ma czasu i sposobności godnie pożegnać się z matką. Strata najbliższych stanowi jedną z największych traum, jakie mogą człowieka spotkać, a tu dodatkowo jest pogłębiona ciągłą obawą o własną egzystencję i życie ostatniej pozostałej mu osoby – siostry. Jakby tego było mało, ludzie otaczający naszych bohaterów „zamykają się w sobie”. Wojna sprawia, że każdy myśli o własnym bycie, nie kwapiąc się do pomocy innym. Znieczulica, jaka ogarnia społeczeństwo znajdujące się w środku konfliktu, staje się nie do zniesienia.

Autor przedstawia w filmie dwoje głównych bohaterów, wyżej opisanego Seitę oraz Setsuko, jego siostrę i jedną z najtragiczniejszych postaci. Mała, jeszcze nie wszystko rozumiejąca dziewczynka, nie potrafi sama o siebie zadbać. Jest niewinna i „czysta”, niemal święta. Stara się śmiać i nie pojmuje wielu rzeczy. Jej tragedia jest tym większa, że mimo swojej nieskazitelności zostaje ofiarą wojennych działań. Nie radzi sobie fizycznie z zaistniałą sytuacją. Wędrówki i dokuczliwy głód powoli ją zabijają, ale mimo dramatycznej sytuacji jest uśmiechnięta, roześmiana, stanowi promyk nadziei w całej tej historii. Najtrudniejszym momentem seansu jest chwila, w której uświadamiamy sobie, że film ten przekazuje życiowe prawdy. Przeżywając tragedię postaci z ekranu, widz boi się myśleć o przeniesieniu zaistniałych sytuacji do rzeczywistego świata. Nie jesteśmy w stanie pojąć bólu i cierpienia, którego doświadczyli bohaterowie, ale Isao Takahata przynajmniej pomaga w częściowym uświadomieniu sobie powagi sytuacji.

Omawiając fabułę filmu, warto zastanowić się nad znaczeniem samego tytułu. Grobowiec świetlików to porównanie do miejsca wiecznego spoczynku ludzi. Tak jak małe owady rozświetlają ciemności nocy, tak ludzie rozświetlają mroki otaczającego nas świata. Egzystencja jednych i drugich zależy jedynie od wolności i swobody. Isao Takahata symbolicznie ukazuje los świetlików, zamkniętych na noc w schronie, z którego nie mogą samodzielnie wylecieć. Nietrudno domyślić się, że umierają. Podobnie dzieje się z człowiekiem, kiedy jego prawa są ograniczane, a on sam jest więziony lub zniewolony. Brak swobody i wolności sprawia, że jednostkę ludzką dotyka wycieńczająca stagnacja. Powoli jego światło, tak jak światło zamkniętych świetlików, gaśnie. W ten sposób, oprócz wydawałoby się prostego w odbiorze przesłania, autor ukazuje, jak blisko człowiek jest związany ze światem natury, a jego losy są podobne do losów zwykłych owadów, które giną z tych samych przyczyn, co najdoskonalszy gatunek ziemski.

Przechodząc do rzeczy czysto technicznych trzeba zaznaczyć, że fabuła jest na najwyższym poziomie. Podejmując temat trudny i bolesny, przedstawia go w „prosty” sposób. Ukazuje wnętrze i uczucia ludzi, wzrusza, przeraża, poucza i skłania do refleksji. Postacie, jakie stworzył Isao Takahata, mogą wydawać się przeciętne i mało oryginalne. Należy jednak zastanowić się, czy przypadkiem nie powinny być one jak najbardziej zwyczajne. Krytycy mogą zarzucać im sztampowość i schematyczność, ale problematyka wojny miała zostać ukazana na przykładzie zwykłych ludzi, nie herosów czy bohaterów, tylko prostych cywilów. Zwracając uwagę na poszczególne elementy należy zastanowić się, jakie zastosowanie mają w całości. Patrząc na postacie Grobowca świetlików można wysnuć wniosek, że zostały idealnie dobrane.

Grafika jest kolejnym specyficznym elementem dla tego filmu. Pełna paleta barw, mnóstwo kolorów i różnych odcieni. Obraz, mimo że czasem niewyraźny i kłujący lekko w oczy, staje się niemal namacalny. Rysunki mocno kontrastują z fabułą, która, wydawać by się mogło, powinna posiłkować się odcieniami czerni czy szarości, a tymczasem przedstawia wiele ciepłych i jaskrawych barw. Grobowiec świetlików nie jest produkcją ostatnich lat i rocznik 1988 pozwala wybaczyć niedoskonałości. Niemniej jednak całość prezentuje się na dobrym poziomie. Muzyka, którą skomponował Michio Mamiya, jest klimatyczna i dobrze dobrana. Dopasowuje się do wielu momentów, wzrusza, pociesza, rozstraja i wprowadza w stan melancholii. Potęguje masę uczuć i wznosi je na wyżyny.

Grobowiec świetlików nie jest filmem dla młodszej widowni ani widzów spragnionych szybkiej i wartkiej akcji. Autor przedstawił tu stuprocentowy dramat i dla osób lubiących ten gatunek jest on przeznaczony. Siadając przed telewizorem trzeba nastawić się na coś dogłębnie poruszającego i wstrząsającego, przekazującego antywojenne przesłanie i skłaniającego do refleksji. Niedojrzały widz nie tylko będzie miał kłopoty ze zrozumieniem, ale oprócz tego wynudzi się. Problematyka jest naprawdę trudna i mimo prostego sposobu przedstawienia nie jest łatwa w odbiorze. Nie uczestnicząc w wojnie nie jesteśmy w stanie zrozumieć uczuć ludzi, którzy jej doświadczyli. Dlatego też ponadczasowe dzieło Isao Takahaty jest tak ważne i znaczące, bowiem uchyla rąbka tajemnicy, której sami nie moglibyśmy poznać.